Khác biệt văn hóa: cử chỉ dễ gây hiểu lầm khi giao tiếp

Gật đầu và lắc đầu

Trong văn hóa Việt Nam cũng như nhiều nước, gật đầu nghĩa là "đồng ý/ có" và lắc đầu nghĩa là "không". Đây gần như là "quy ước" phổ biến trên thế giới. Tuy nhiên, có những nơi quy tắc này bị đảo ngược! Điển hình là ở Bulgaria, người ta lắc đầu để nói "có" và gật đầu để nói "không". Một số vùng ở Hy Lạp hay Thổ Nhĩ Kỳ cũng có cách gật/lắc tương tự. Điều này có thể khiến du khách phương Tây cực kỳ bối rối – họ dễ dàng trả lời "yes" trong khi tưởng là "no". Vì vậy, nếu bạn thấy người Bulgaria lắc đầu sau khi bạn hỏi điều gì bằng tiếng Anh, đừng vội hiểu lầm họ từ chối; thật ra có thể họ đang đồng ý đấy!

Mẹo tránh hiểu lầm: Khi ở các quốc gia lạ, ngoài việc quan sát, bạn có thể dùng cả lời nói "yes/no" kèm theo cử chỉ để đảm bảo thông điệp rõ ràng. Nếu không chắc chắn, hãy hỏi lại để xác nhận thay vì chỉ dựa vào gật hay lắc.

Cử chỉ "OK" (ngón cái và ngón trỏ tạo thành vòng tròn)

Trong văn hóa Mỹ và nhiều nước nói tiếng Anh, ký hiệu ngón cái chạm ngón trỏ thành vòng tròn, các ngón còn lại xòe lên, nghĩa là "OK" – mọi thứ đều ổn. Thế nhưng, bạn nên cẩn trọng khi dùng cử chỉ này ở nơi khác. Tại Brazil và Thổ Nhĩ Kỳ, ký hiệu này lại mang ý xúc phạm thô tục, tương đương với hành động giơ "ngón giữa" ở phương Tây. Ở Pháp, người ta hiểu dấu OK thành số "0" – ngụ ý "vô giá trị/ chẳng ra gì". Còn ở Nhật Bản, dấu hiệu tương tự lại có nghĩa là "tiền bạc" (vòng tròn tượng trưng cho đồng tiền).

Bạn có thể hình dung hậu quả của hiểu lầm này: một du khách Mỹ giơ dấu OK để khen món ăn ngon tại Pháp, nhưng người đầu bếp có thể hiểu anh ta chê "món này chẳng ra gì"! Hay một doanh nhân vô tình "OK" với đối tác Thổ Nhĩ Kỳ và làm họ phật ý nặng nề.

Mẹo thay thế: Nếu không chắc chắn về ý nghĩa của dấu OK ở nơi bạn đến, tốt nhất bạn nên tránh dùng. Bạn có thể giơ ngón cái (👍) để biểu thị sự đồng ý (vì ký hiệu này mang nghĩa tích cực rộng rãi hơn – dù cũng cần lưu ý, xem phần dưới). Hoặc đơn giản là nói từ "OK" bằng lời thay vì ký hiệu tay.

Ngón cái giơ lên (👍 thumbs up)

Đối với nhiều người, giơ ngón cái lên nghĩa là tuyệt vời, tốt, đồng ý (giống biểu tượng "like" trên mạng xã hội). Ở Mỹ hay Việt Nam, 👍 là cử chỉ tích cực. Nhưng ở một số quốc gia Trung Đông hoặc Nam Á, động tác này lại có ý nghĩa xúc phạm tương đương một câu chửi thề. Ví dụ, ở Iran hoặc Afghanistan, giơ ngón cái được hiểu như "mày đi mà ngồi lên cái này!" – rất thô lỗ. Tại Hy Lạp thời trước, 👍 cũng bị coi là cử chỉ tục, dù ngày nay người trẻ đã hiểu ý nghĩa "OK" quốc tế của nó hơn.

Một câu chuyện vui: một người phương Tây đến Trung Đông, thấy trẻ em địa phương, anh ta giơ ngón cái cười thân thiện (nghĩa là "Hello, ổn không nhóc?"). Đám trẻ lập tức cau mặt và ném đá anh ta vì tưởng bị xúc phạm. Rõ ràng, chỉ một hiểu lầm cử chỉ đã gây rắc rối lớn.

Mẹo thay thế: Khi ở những nơi không chắc về 👍, bạn nên dùng nụ cười, cái gật đầu hay lời nói thay cho kí hiệu này. Trong giao tiếp với người đa văn hóa, một nụ cười thân thiện hiếm khi bị hiểu lầm, trong khi cử chỉ tay có thể.

Nháy mắt

Ở phương Tây, nháy mắt thường mang sắc thái thân mật: có thể là dấu hiệu trêu đùa, báo hiệu "mình nói vậy nhưng không nghiêm túc đâu" hoặc đôi khi là tán tỉnh. Ví dụ, một người bạn có thể nháy mắt với bạn sau khi nói đùa để bạn biết rằng họ đang không nghiêm túc. Tuy nhiên, trong nhiều nền văn hóa châu Á, hành động nháy mắt không phổ biến và thậm chí bị xem là không lịch sự, đặc biệt giữa nam và nữ.

Tại Trung Quốc hay Ấn Độ, nháy mắt có thể bị hiểu lầm là ám hiệu tình dục hoặc hành vi suồng sã. Người lớn ở những nước này hầu như không nháy mắt để đùa vì cho đó là kỳ quặc. Ở Việt Nam, nếu một người đàn ông xa lạ nháy mắt với phụ nữ, thường bị coi là khiếm nhã hoặc trêu ghẹo quá đà.

Lưu ý: Khi giao tiếp liên văn hóa, tốt nhất bạn nên hạn chế nháy mắt trừ khi rất thân thiết với người kia và biết chắc họ hiểu ý bạn. Để thể hiện rằng bạn đang đùa, bạn có thể cười hoặc dùng giọng nói hài hước thay vì chỉ nháy mắt, tránh gây hiểu lầm không đáng có.

Chữ V (✌️ dấu hiệu chiến thắng/hòa bình)

Giơ hai ngón tay tạo hình chữ V có hai ý nghĩa phổ biến: chiến thắng (Victory) hoặc hòa bình (Peace). Ở nhiều nước, khi chụp ảnh mọi người cũng hay giơ ✌️ như một cử chỉ dễ thương. Tuy nhiên, cần để ý hướng lòng bàn tay: ở Anh, Ireland, Úc và New Zealand, nếu bạn giơ chữ V mà lòng bàn tay quay vào trong (ngón tay hướng về phía mình), đó lại là một cử chỉ xúc phạm ngang ngửa "ngón giữa". Nguồn gốc có thể từ một câu chuyện lịch sử về chiến tranh Anh - Pháp, nhưng hiện tại chỉ biết rằng đừng bao giờ giơ hai ngón tay kiểu đó trước mặt người Anh!

Ví dụ, một du khách nước ngoài gọi bia ở quán pub Anh, thay vì nói đã giơ 2 ngón tay úp lòng bàn tay vào trong. Người phục vụ có thể cau mày vì tưởng khách đang... chửi mình. Thật ra người khách chỉ muốn gọi "2 pint beer".

Cách an toàn: Nếu muốn ra dấu ✌️ ở các nước nói tiếng Anh, hãy chắc chắn lòng bàn tay hướng ra ngoài (phía người đối diện). Còn nếu không chắc, tốt nhất cứ dùng lời nói (ví dụ nói "two" thay vì giơ tay).

"Come here" - Gọi người bằng ngón tay

Bạn hẳn đã thấy trong phim Mỹ, người ta ngoắc ngoắc một ngón trỏ với lòng bàn tay hướng lên để ra hiệu "lại đây". Ở Việt Nam, ta thường xua tay hoặc ra hiệu bằng cả bàn tay. Nhưng ở một số quốc gia châu Á như Philippines, động tác ngoắc ngón trỏ đó cực kỳ xúc phạm – thậm chí bất hợp pháp nếu dùng gọi người! Tại Philippines, cử chỉ ấy chỉ dùng để gọi... chó. Làm vậy với một người được coi là xúc phạm nặng (họ có thể bắt và phạt bạn vì "xúc phạm công khai"). Ở Nhật Bản, ra hiệu "lại đây" lịch sự hơn là để lòng bàn tay hướng xuống và vẫy cả bàn tay.

Còn tại Mỹ hoặc châu Âu, vẫy tay với lòng bàn tay hướng xuống lại có nghĩa khác (ví dụ, người Ý vẫy tay xuống có thể hiểu là "sao cũng được" hoặc không rõ ràng). Vì thế, chuyện một bên tưởng kêu lại gần, bên kia không hiểu gì cũng xảy ra.

Lời khuyên: Khi muốn ra hiệu ai đó đến chỗ mình trong môi trường đa văn hóa, tốt nhất bạn nên dùng lời nói kèm cử chỉ rõ ràng. Bạn có thể vẫy cả bàn tay (lòng bàn tay hướng về người ta rồi vẫy về phía mình) – cử chỉ này tương đối trung tính. Tránh ngoắc ngón tay trỏ nếu bạn không chắc về nền văn hóa của đối phương.

Bắt chéo ngón tay

Trong văn hóa phương Tây, bắt chéo ngón trỏ và ngón giữa có nghĩa là cầu may mắn (fingers crossed). Người ta có thể bắt chéo hai ngón ngay trước ngực hoặc phía sau lưng khi hi vọng điều tốt đẹp. Thú vị là ở Việt Nam, động tác này lại mang ý nghĩa thô tục: nó gợi hình ảnh một bộ phận nhạy cảm trên cơ thể phụ nữ. Vì vậy, ông bà ta xem việc giơ ngón tay bắt chéo trước mặt người khác là khiếm nhã (tương tự hành động giơ ngón giữa vậy).

Hiện nay, giới trẻ Việt Nam biết đến ý nghĩa "chúc may mắn" của động tác này qua phim ảnh, nên nếu bạn thấy bạn bè người Việt bắt chéo ngón tay, có lẽ họ đang học theo văn hóa phương Tây. Tuy nhiên, với người lớn tuổi hoặc ở các vùng quê, có thể họ vẫn hiểu theo nghĩa tục cũ và sẽ rất sốc nếu thấy bạn làm vậy. Điều này cho thấy cử chỉ vốn vô hại ở nền văn hóa này lại có thể bị xem là xúc phạm ở nền văn hóa khác, ngay cả trong cùng một quốc gia (theo thế hệ).

Lưu ý: Khi bạn muốn chúc may mắn một ai (như "Good luck!"), thay vì giơ ngón bắt chéo, hãy nói bằng lời hoặc dùng một cử chỉ an toàn như giơ ngón cái (ở Việt Nam 👍 nghĩa là chúc may mắn cũng khá phổ biến). Như vậy sẽ tránh được hiểu lầm không đáng có.

Dấu hiệu "sừng" (🤘 bàn tay rock)

Dấu hiệu "sừng" được tạo bằng cách giơ ngón trỏ và ngón út lên, các ngón khác cụp lại (giống hình đầu con bò với cặp sừng). Trong văn hóa nhạc rock quốc tế, 🤘 có nghĩa là "rock on" – thể hiện sự phấn khích, ủng hộ ban nhạc. Nhiều fan nhạc rock khắp thế giới dùng cử chỉ này một cách tích cực. Tuy nhiên, ở Ý, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha hoặc Brazil, nếu bạn chỉ tay dấu hiệu 🤘 vào một người đàn ông, điều đó lại có nghĩa là bạn đang bảo "vợ anh ta cắm sừng anh ta" (tức vợ anh ta đang ngoại tình). Đây là một xúc phạm nghiêm trọng đối với đàn ông ở những nước này.

Bạn có thể hình dung tình huống trớ trêu: một fan nhạc rock người Mỹ làm dấu 🤘 với một người châu Âu lớn tuổi để tỏ ý "Thật tuyệt!" nhưng người kia lại đỏ mặt tức giận vì nghĩ mình bị xúc phạm danh dự gia đình.

Lời khuyên: Hãy cẩn thận khi dùng ký hiệu 🤘 nếu bạn không chắc người đối diện có quen thuộc văn hóa nhạc rock không. Trong các buổi hòa nhạc rock thì thoải mái, chứ trong cuộc gặp công việc với đối tác Ý thì không nên giơ "sừng" ra nhé!

Gợi ý cử chỉ thay thế an toàn

Với quá nhiều khác biệt, bạn có thể tự hỏi: Vậy làm sao để giao tiếp an toàn mà không sợ "vạ tay"? Dưới đây là một số gợi ý chung:

• Quan sát trước khi hành động: Khi đến môi trường văn hóa mới, hãy dành thời gian quan sát cách người bản địa chào hỏi, ra hiệu. Họ có bắt tay, cúi chào hay tránh đụng chạm? Họ dùng những cử chỉ tay nào khi nói chuyện? Quan sát và làm theo sẽ giúp bạn hòa nhập nhanh mà an toàn.

• Sử dụng lời nói để bổ trợ: Để tránh hiểu lầm, bạn có thể nói kèm theo cử chỉ. Ví dụ, thay vì chỉ gật đầu hoặc lắc đầu, hãy nói "yes" hoặc "no" đồng thời. Thay vì chỉ ra hiệu "lại đây", hãy mỉm cười và nói "Please come here". Lời nói sẽ làm rõ thông điệp bạn muốn truyền tải.

• Tránh các cử chỉ "nhạy cảm" khi không cần thiết: Nếu không bắt buộc, tốt nhất hạn chế dùng những ký hiệu tay dễ gây hiểu nhầm như OK 👌, ngón cái 👍, sừng 🤘, bắt chéo ngón tay 🤞... Trừ khi bạn chắc chắn đối phương hiểu ý bạn theo nghĩa của bạn, còn không, một nụ cười, một cái bắt tay nhẹ nhàng hoặc chỉ đơn giản giữ tay ở vị trí trung tính có lẽ an toàn hơn.

• Học hỏi trước khi đi: Nếu bạn dự định đến một quốc gia mới, hãy dành chút thời gian tìm hiểu về phép xã giao và cử chỉ của nước đó. Biết trước những điều tối kỵ (như không dùng tay trái để bắt tay ở Trung Đông, không xoa đầu trẻ em ở Thái Lan, v.v.) sẽ giúp bạn tránh phạm lỗi vô ý.

Cuối cùng, hãy nhớ rằng người nước ngoài thường cũng hiểu bạn không rành văn hóa của họ, nên nếu lỡ có hiểu lầm, cách tốt nhất là bình tĩnh giải thích và xin lỗi chân thành. Đa phần họ sẽ thông cảm khi thấy bạn có thiện chí học hỏi. Giao tiếp liên văn hóa luôn có những thú vị và thách thức, nhưng chính sự khác biệt làm cho mỗi cuộc gặp gỡ trở nên đáng nhớ. Chỉ cần để ý một chút, bạn sẽ tự tin hơn rất nhiều khi diễn đạt bằng cả lời nói lẫn cử chỉ trong môi trường quốc tế.

• Chủ đề cấm kỵ khi giao tiếp với người nước ngoài

• "Maybe" nghĩa là "No"? Hiểu cách nói giảm nói tránh của người Anh - Mỹ

• Hiểu sự mỉa mai (sarcasm) trong tiếng Anh

• Khám phá tiếng Anh Úc và Ấn Độ – sự đa dạng của Anh ngữ